Erzurum Kongresi, 23 Temmuz 1919 tarihinde Vilayet-i Şarkiye Müdafaa-i Hukuku Milliye Cemiyeti‘nin büyük katkılarıyla düzenlenen ve Milli Mücadele için önemli kararların alındığı bir kilometre taşıdır. 14 gün sonra yani 7 Ağustos 1919 tarihinde Kongre sona ermiştir.
Toplanma amacı bakımından bölgeseldi ancak alınan kararlarla ulusal bir kongreye dönüşmüştür.
(Kapak görseli, 5 Temmuz 1919 tarihli olup Erzurum Kongresi’ne hazırlık için çalışan Mustafa Kemal Paşa’yı göstermektedir.)
Erzurum Kongresi’ne Hazırlık
Erzurum Kongresi için yapılan hazırlıklar ve kongre öncesi durum, Mustafa Kemal Atatürk tarafından Nutuk’ta şu şekilde anlatılmıştır:
“Vilayet-i Şarkiye Müdafaa-i Hukuku Milliye Cemiyeti’nin 3 Mart 1919 tarihinde, bir kurucu heyet oluşturmak için kurulmuş olan Erzurum Şubesi, Trabzon’la da anlaşarak 10 Temmuz 1919’da Erzurum’da bir Vilayet-i Şarkiye Kongresi (Doğu İlleri Kongresi) düzenlemeye girişti…
O günlerin koşulları içinde böyle bir amacın sağlanmasındaki büyük zorluk, kolaylıkla anlaşılır. Kongrenin toplanma günü olan 10 Temmuz yaklaştığı halde, illerden gönderilmesi gereken delegeler seçilip gönderilmiyordu…
Sonunda, 13 gün gecikmeyle 23 Temmuz 1919’da Erzurum Kongresi toplandı.”
Mustafa Kemal’in Askerlik Görevine Son Verilmesi
Bilindiği gibi Havza Genelgesi sonrasında Sadrazam Damat Ferit Paşa yönetimindeki İstanbul hükumeti, Mustafa Kemal’i İstanbul’a geri çağırmıştı. Ancak Mustafa Kemal Paşa, İstanbul hükumeti ile karşılıklı telgraflarda verdiği oyalayıcı cevaplar ile Anadolu’da kalarak Milli Mücadele’yi örgütlemeye devam ediyordu.
Ancak 8 Haziran’dan 8 Temmuz’da kadar süren bir aylık bu oyun, sona erdi. İstanbul hükumeti, Mustafa Kemal’in resmi görevine son vermiş oldu. Bununla birlikte Mustafa Kemal, resmi görevi ve askerlik mesleğinden istifasını bildiren telgrafları çekti.
Atatürk, bununla ilgili olarak Nutuk’ta şunları yazmıştır:
Bu durum, tarafımdan ordulara ve ulusa bildirildi. Bu tarihten sonra resmi sıfat ve yetkilerimden arınmış olarak, yalnız ulusun sevgi ve özverisine güvenerek ve onun bitmez bereket ve güç kaynağından esinlenip kuvvet alarak vicdani görevimize devam ettik…
Mustafa Kemal’in İstifasından Sonra
Mustafa Kemal, askerlikten istifa etmesiyle yetki ve statüsünü kaybetmişti. Atatürk’ün bu yetkisiz ve statüsüz durumu Milli Mücadele sürecinin sekteye uğramasına neden olabilirdi. İşte tam bu anda hoş bir olay yaşandı:
Mustafa Kemal’in askerlik görevini bırakmasından sonra kendisine Vilayet-i Şarkiye Müdadaa-i Hukuk-ı Milliye Cemiyeti’nin başına geçmesi ve yönetim kurulu başkanlığını kabul etmesi teklif edildi.
Bununla birlikte Erzurum Kongresi’ne girişi kolaylaştırmak için Erzurum temsilcisi olarak seçilen emekli Binbaşı Kazım Bey ve Dursunbeyzade Cevat Bey temsilcilikten istifa etti. Bu sayede Mustafa Kemal, kongreye Erzurum temsilcisi olarak katılmış oldu.
Erzurum Kongresi
Erzurum Kongresi, 23 Temmuz 1919’da bir okul salonunda toplandı. İlk günü Mustafa Kemal başkanlığa seçildi ve bir konuşma yaptı. Atatürk, bu konuşmadan şu şekilde bahsetmiştir:
“Ve ulusun yazgısına egemen bir ulusal iradenin, ancak Anadolu’dan çıkabileceğini açıkladım ve ulusal iradeye dayalı bir ulusal meclis toplanmasını ve gücünü ulusal iradeden alacak bir hükumetin kurulmasını, kongre çalışmalarının ilk hedefi olarak gösterdim.“
Erzurum Kongresi Bildirisi ve Kararları
1) Ulusal sınırlar içinde bulunan vatanın bütün kısımları bir bütündür. Birbirinden ayrılamaz.
2) Her türlü yabancı işgal ve müdahalesine karşı ve Osmanlı hükumetinin dağılması durumunda, ulus topyekûn kendisini savunacak ve direnecektir.
3) Vatanın korunması ve bağımsızlığın sağlanmasına İstanbul hükumetinin gücünün yetmemesi durumunda, amacın sağlanması için, geçici bir hükumet kurulacaktır. Bu hükumet üyeleri, ulusal kongrece seçilecektir. Kongre toplanmış değilse, bu seçimi Temsil Heyeti yapacaktır.
4) Kuva-yı Milliye’yi etken ve ulusal iradeyi egemen kılmak esastır.
5) Hristiyan unsurlara siyasi egemenlik ve toplumsal dengemizi bozacak ayrıcalıklar verilemez.
6) Manda ve himaye kabul olunamaz.
7) Ulusal Meclis’in derhal toplanmasını ve hükumet çalışmalarının Meclis denetimine konulmasını sağlamak için çalışılacaktır.
Temsil Heyeti
Erzurum Kongresi, tüzüğü gereğince bir Temsil Heyeti seçti. 24 Ağustos 1919 tarihli bildiride, Temsil Heyeti üyelerinin adları ve kimlikleri şu şekilde yer almaktaydı:
- Mustafa Kemal (Eski Üçüncü Ordu Müfettişi, Askerlikten Çekilmiş)
- Rauf Bey (Eski Bahriye Nazırı)
- Raif Efendi (Eski Erzurum Milletvekili)
- İzzet Bey (Eski Trabzon Milletvekili)
- Servet Bey (Eski Trabzon Milletvekili)
- Şeyh Fevzi Efendi (Erzincan’da Nakşî Şeyhi)
- Bekir Sami Bey (Eski Beyrut Valisi)
- Sadullah Efendi (Eski Bitlis Milletvekili)
- Hacı Musa Bey (Mutki Aşiret Reisi)
İstanbul Hükumeti’nin Tepkileri
Sadrazam Damat Ferit Paşa, bu kongrelere karşı ajanslarla demeçler yayımlıyordu. 23 Temmuz 1919 tarihli ajansla, dünyaya şu açıklamada bulunmuştu: “Anadolu’da karışıklık çıktı. Kanun-ı Esasi’ye (Anayasa) aykırı olarak Mebuslar Meclisi adı altında toplantılar yapılıyor. Bu hareketin, sivil ve askeri memurlar tarafından önlenmesi gerekir.”
Erzurum Kongresi Binası
Erzurum Kongresi’nin gerçekleştiği bina, Erzurum’da 1881-1914 yılları arasında eğitim veren ve bir Ermeni okulu olan Sansaryan Koleji‘nin binasıdır. Bu yıllar arasında Ermeni bağımsızlığı isteyen Hınçak-Taşnak Cemiyeti’nin de burada toplantılar düzenlediği söylenmektedir.
Bina, günümüzde Erzurum Kongre ve Milli Mücadele Müzesi olarak kullanılmaktadır.
Kaynak
- Gazi Mustafa Kemal Atatürk, Gençler İçin Fotoğraflarla Nutuk, İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2018.